Нақши суд дар таъмини адолати судӣ
Таърихи рушди низоми судӣ ва мақоми судя дар ҷомеа аз давраҳои қадим сарчашма мегирад. Ҳатто дар тамаддунҳои бостонӣ, зарурати як нафар ё гурӯҳи бетараф барои ҳаллу фасли баҳсҳо вуҷуд дошт.
Бо ба даст овардани истиқлолият, Ҷумҳурии Тоҷикистон низоми судии худро таъсис дод. Соли 1994 бо қабули Конститутсия, мақоми судя ҳамчун ҳомии адолат ва кафили риояи ҳуқуқи инсон расман эътироф гардид. Аз он замон то имрӯз, Тоҷикистон дар самти мустақилияти суд, баланд бардоштани сатҳи тахассуси судяҳо ва назорати шаҳрвандӣ нисбат ба адолати судӣ қадамҳои устувор бардоштааст.
Адолати судӣ яке аз рукнҳои асосии давлатдории ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи демократӣ мебошад. Маҳз судя ҳамчун шахси соҳибихтиёр ва холис бояд кафили риояи қонун, баробарии шаҳрвандон ва таъмини адолат дар доираи мурофиаҳои судӣ бошад. Ин масъулияти бузург на танҳо дониш ва таҷрибаи ҳуқуқӣ, балки ахлоқи баланд ва одоби касбиро талаб мекунад.
Судя шахсе мебошад, ки бо роҳи таъин ё интихоб (дар баъзе кишварҳо) барои ҳалли парвандаҳо, баррасии баҳсҳои ҳуқуқӣ ва қабули қарорҳои одилона вобаста ба қонун таъин мегардад. Судя дар амалисозии ҳокимияти судӣ нақши калидӣ дорад ва вазифаашро дар асоси Конститутсия, қонунҳо ва виҷдони худ иҷро мекунад.
Судя бояд дар ҳар ҳолат дар баррасии парванда бетараф, беғараз ва бо такя ба далелҳои воқеӣ ва меъёрҳои ҳуқуқӣ амал намояд. Қарорҳое, ки судя қабул мекунад, метавонанд ҳаёти шахсро ба таври куллӣ тағйир диҳанд. Аз ин рӯ, ҳар як қарори судя бояд на танҳо ба қонун, балки ба адолат ҷавобгӯ бошад.
Мустақилияти судя кафолати адолат аст. Бе вуҷуди ин мустақилият, судя наметавонад озодона ва бо эътимоди пурра қарор қабул кунад. Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон низ ба ин масъала таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир карда, барои ҳимояи мустақилияти судя тадбирҳои муайян пешбинӣ намудааст.
Эътибори судя дар чашми ҷомеа бояд баланд бошад. Вақте ки мардум ба судя эътимод доранд, ба низоми судӣ низ эътимод мекунанд. Рафтори шахсӣ ва касбии судя метавонад намунаи ибрат барои дигар хизматчиёни давлатӣ гардад. Ҳамзамон, масъулияти ӯ низ дучанд бештар аст.
Нақши судя дар таъмини адолати судӣ на танҳо иҷрои вазифа, балки рисолати иҷтимоӣ мебошад. Таъмини баробарии ҳамаи шаҳрвандон дар назди қонун, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳо ва пешгирии золимӣ — ҳамаи ин вазифаҳое ҳастанд, ки аз судя масъулияти бузургро тақозо мекунанд. Бо рушди фарҳанги ҳуқуқӣ ва ҳимояи мустақилияти судя, ҷомеа метавонад ба адолати ҳақиқӣ наздиктар гардад.
Нақши судя дар таъмини адолати судӣ на танҳо иҷрои вазифа, балки рисолати иҷтимоӣ мебошад. Судя ҳамчун намояндаи ҳокимияти судӣ, шахсест, ки бо қабули қарорҳои ҳуқуқӣ сарнавишти инсонҳоро муайян мекунад. Аз ин рӯ, фаъолияти ӯ на танҳо иҷрои вазифаи расмӣ, балки як масъулияти бузурги ахлоқӣ ва иҷтимоӣ низ ба шумор меравад. Ӯ дар маркази низоми адолат қарор дошта, вазифа дорад, ки байни давлат ва шаҳрвандон, миёни ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳо, байни озодӣ ва масъулият тавозуни одилона барқарор намояд.
Таъмини баробарии ҳамаи шаҳрвандон дар назди қонун, новобаста аз мансубияти иҷтимоӣ, миллӣ, диниву ҷинсӣ, яке аз вазифаҳои асосии судя мебошад. Вақте ки шахс ба суд муроҷиат мекунад, ӯ умед дорад, ки адолат дар муҳити бетараф ва холис барқарор мегардад. Судя бояд ин эътимоди мардумро бо адолати воқеӣ пос дорад.
Ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд асоси фаъолияти ҳама судяҳо аст. Дар ҳама гуна ҳолатҳо, ҳатто дар баррасии ҷиноятҳои вазнин, судя бояд ҳуқуқҳои бунёдии инсонро риоя кунад ва аз ҳар гуна фишор, таассуб ё муносибати нодуруст канораҷӯӣ намояд. Ӯ бояд аз қонунҳои миллӣ ва меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, огоҳ ва вафодор бошад.
Пешгирии золимӣ ва татбиқи адолат яке аз вазифаҳои нозуки судя аст. Вақте мақомоти дигар аз ҳадди ваколати худ мегузаранд, маҳз судя метавонад бо қарорҳои қонунӣ ва одилона ҳуқуқи шаҳрвандро барқарор кунад. Ин ҷо судя на танҳо як хизматчии давлатӣ, балки ҳомии ҳақиқат ва адолати иҷтимоӣ мегардад.
Бо рушди фарҳанги ҳуқуқӣ ва таҳкими мустақилияти судя, низоми судӣ метавонад ба сатҳи баландтаре расад, ки дар он ҷомеа ба он бо боварии комил муносибат мекунад. Мардум бояд итминон дошта бошанд, ки қонун баробар барои ҳама амал мекунад ва судя танҳо ба қонун ва виҷдони худ такя мекунад. Мустақилияти воқеии судя ва фарҳанги қонуният дар ҷомеа ду сутуни бунёдии адолати судӣ ба ҳисоб мераванд.
Дар маҷмӯъ, судя на танҳо ба ҳайси қонунгузори амалӣ, балки ба сифати раҳнамои ахлоқӣ ва иҷтимоии ҷомеа фаъолият мекунад. Агар фаъолияти судяҳо пурмасъулият, поквиҷдон ва бо дониш бошад, ҷомеа метавонад ба адолати ҳақиқӣ ва давлати ҳуқуқбунёд наздик шавад.
Ҳамидзода Муҳаммадҷон Маҳмадали
Судяи суди ноҳияи Исмоили Сомонии шаҳри Душанбе